छठ पर्वमा बागमती नदीमा धाप ड्यामको पानी छाडिने

काठमाडौं । पछिल्ला केही वर्षयता काठमाडौंमा पनि छठ पर्वलाई धुमधाम सँग मनाउन थालिएको छ । यस पटक पनि छठ शुरु भइसके पछि काठमाडौं उपत्यकाका नदी, पोखरी तथा तलाउ छेउमा सजावट शुरु भइसकेको छ । उपत्यकामा पनि छठ पर्व मनाउने तयारी शुरु भइसके पछि बागमती नदीमा पानीको सतह बढाउने पनि तयारी भइरहेको छ ।

एकीकृत बागमती सभ्यता विकास समिति अन्तर्गत बागमती सुधार आयोजनाले छठ पर्वमा धाप ड्यामको पानी बागमती नदीमा छाड्ने तयारी गरिहेको जनाएको छ । बागमती नदीमा पानीको सतह बढाउन र व्रर्तालुलाई स्नानका लागि सहज होस् भन्ने उद्देश्यले ड्यामको पानी नदीमा छाड्ने तयारी गरेको हो । 

आयोजनाका उप–निर्देशक तथा सूचना अधिकृत उद्धव नेपालले बुधबार साँझ देखि पानी नदीमा छाड्ने तयारी भइरहेको जानकारी दिए। “धाप ड्यामको पानी छाडेपछि पशुपति क्षेत्र सम्म आइपुग्नका लागि १४ घण्टा लाग्छ, तसर्थ छठको अघिल्लो दिन बाटै पानी छाड्ने तयारी गरेका हौँ”, उनले भने, “विषेश दिनमा हामीले ड्यामको पानी बागमतीमा छाड्दै आएका छौँ ।” 

प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर 

समितिले छठ पर्वको दुई दिन सम्म बागमती नदीमा प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर पानी  छाड्ने तयारी गरिरहेको जनाएको छ । “ड्यामको पानी नदीमा छाड्दा व्रतालुको घुँडा सम्म पानी आउने अनुमान गरेका छौँ, त्यसो हुँदा व्रतालुहरुलाई स्नान गर्न र पानी चढाउन सहज हुन्छ”, नेपालले भने, “मेलम्ची खानेपानी विकास समिति सँग पनि पानी छाड्नका लागि आग्रह गर्ने छौँ ।”

मेलम्ची खानेपानी विकास समिति भन्छ स् दश करोड लिटर सम्म छाड्न सक्छौँ 

मेलम्ची खानेपानी विकास समितिका कार्यकारी निर्देशक रत्न लामिछानेले आधिकारिक रुपमा पानी छाड्न आग्रह गरिएको खण्डमा दैनिक १० करोड लिटर सम्म मेलम्चीको पानी उपलब्ध गराउन सकिने जानकारी दिए। “मनसुनजन्य विपद् बाट मेलम्ची खानेपानी आयोजनालाई जोगाउनका लागि केही महिना आयोजना नै बन्द गर्नुपरेको थियो, त्यसबेला धाप ड्यामकै पानी ल्याएर काठमाडौंका उपभोक्तालाई खानेपानीको आवश्यकता पूरा गरेका थियौ”, उनले भने, “हामीले सापटीका रुपमा पानी ल्याएका थियौ, अहिले दैनिक पाँच करोड लिटर सम्म बढी भएको पानी बागमती नदीमै बगाएका छौँ, आवश्यक परेमा छठ पर्वको समयमा दैनिक १० करोड लिटर सम्म पानी वाग्मती नदीमा बगाउन सक्छौँ ।”

मेलम्ची खानेपानी आयोजना बाट हाल दैनिक २५ करोड लिटर बराबरको खानेपानी उपत्यकामा दैनिक आउने गरेको उनको भनाइ छ । लामिछानेले उपभोक्तामा २५ करोड लिटर पानी नै खपत नभए पछि बाँकी रहेको पानी बागमती नदीमा पानीको सतह बढाउन छाडिने गरेको बताएका छन् । 
 
धाम ड्याम एक महत्व अनेक 

काठमाडौं उपत्यकाको पूर्वोत्तर गोकर्णेश्वर नगरपालिका–१ स्थित शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्ने धाम ड्याम धार्मिक, सांस्कृतिक एवं इतिहास सँग पनि गाँसिएको छ । यो सँगै यस ड्यामले बागमती नदीमा पानीको सतह बढाएर नदीको सौन्दर्यता कायम गर्न समेत सहयोग पुगेको समितिको भनाइ छ । 

पर्यटकीय महत्व पनि उस्तै 

धाम ड्याम निर्माण सम्पन्न भइसके पछि ड्याम अवलोकन गर्न जानेहरुको पनि चहलपहल बढेको छ । काठमाडौंको चाबहिल बाट करिब ३५ किलोमिटर दूरीमा रहेको यो ड्यामको अवधारणा झण्डै एक दशक अगाडि शुरु भएको थियो । दुई वर्ष अघि मात्रै यसको उद्घाटन भएको थियो । शिवपुरी–नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जका वार्डेन दिलबहादुर पुनले धाप ड्याम निर्माण भएपछि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरु बढ्न थालेको जानकारी दिए । 

वर्खामा पानी जम्मा गर्ने, हिउँदमा नदीमा छाड्ने धाम ड्याममा बर्खामा आकाश बाट परेको पानी जम्मा गर्ने र हिउँदको समयमा बागमती नदीमा छाड्ने लक्ष्यका साथ आयोजना निर्माण गरिएको थियो । वर्खामा यहाँ जम्मा गरिएको पानी हिउँदको समयमा प्रतिसेकेन्ड चार सय प्रतिलिटरका दरले बागमतीमा छोडिने आयोजनाको लक्ष्य छ । 

एशियाली विकास बैंकको ८९ करोड सहयोगमा निर्माण भएको जलाशय युक्त धाप ड्याम बाट मुख्य पर्वमा बागमती नदीमा पानी छोड्ने गरिन्छ । ड्यामको लम्बाइ एक सय ७४ दशमलव सात मिटर र चौडाइ आठ मिटर रहेको छ । बाँध निर्माण पछि बनेको जलाशयको क्षेत्रफल १५ हेक्टर रहेको छ । आयोजनाका अनुसार यो ड्याममा हाल साढे १३ लाख घनमिटर पानी जम्मा भएको छ ।

सम्भव भएन दैनिक पानी छाड्न 
 
धाम ड्याममा जम्मा भएको पानी हिउँदको सुक्खा अवधिभर दैनिक रुपमा बागमती नदीमा पानी छाड्ने सरकारको आयोजनाको लक्ष्य कार्यन्वयनमा भने चुनौती देखिएको छ । नदीमा पानीको सतह बढाउन आवश्यकता अनुसार ड्याममा पानी जम्मा हुन नसकेपछि दैनिक रुपमा पानी छाड्न नसकिएको उप–निर्देशक नेपालको भनाइ छ । 

“हिउँदको सुक्खा समयमा बागमतीमा पानीको सतह  बढाउनका लागि प्रतिसेकेण्ड ४० लिटर पानी बगाउने योजना बनाएका थियौ, तर त्यति परिणमले खासै उपलब्धि नहुने रहेछ”, उनले भने, “परिणाम देखिनका लागि प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर पानी आवश्यक पर्छ,  त्यति पानी छाड्नका लागि ड्यामको क्षमता छैन ।”

उनले हाल नागमती ड्याम निर्माणको तयारी भइरहेको र नागमती ड्याम निर्माण सम्पन्न भएपछि नदीमा पानी बढाउन सम्भव रहेको बताएका छन् । “अहिले शिवरात्रिमा तीन दिन, बालाचतुर्दशीमा दुई दिन, मातातिर्थ औसीमा एक दिन, छठ पर्वमा दुई दिन, मकर संक्रान्तीमा एक दिन पानी छाड्छौ । यसैगरी हरिबोधनी एकदशीमा एक दिन, माधव नारायण मेलाको पहिलो र अन्तिम दिन गरी दुई दिन, रामनवमीमा एक दिन, नयाँ वर्षमा एक दिन ड्यामको पानी बागमती नदीमा बगाइन्छ”, उनले भने । 

मेलम्ची र बागमती बीच पानी साटफेर 

गत जेठमा मेलम्ची खानेपानी विकास समिति र काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेएल) तथा बागमती सुधार आयोजना बीच मेलम्ची खानेपानी आयोजना बन्द भएको समयमा धाप ड्याम बाटै खानेपानी ल्याएर उपोक्तालाई पानीको आपूर्ती सहज गर्ने सहमति भएको थियो । धाप ड्यामको पानी सुन्दरीजल पानी प्रशोधन शाखा मार्फत केयुकेएललाई प्रवाह गर्ने सहमति भएको थियो । उक्त सहमतिमा सुक्खा यामको समयमा भने सुन्दरीजल पानी प्रशोधन शाखाको ३० नम्बर गेटबाट मेलम्चीको पानी शोधभर्नाको स्वरुप बागमती नदीमा प्रवाह गर्ने उल्लेख छ ।
 
वर्षा याममा मनसुनसुन्य विपद् बाट मेलम्ची खानेपानी आयोजनालाई जोगाउन मेलम्चीको ढोका बन्द गरिएको थियो । मेलम्ची बन्द भए पछि उपत्यकामा पानीको अभाव हुन नदिन धाप ड्यामको पानी केयूकेयललाई सापटी दिइएको हो । 

नागमती ड्याम पनि बन्दै 

बागमतीमै पानीमा सतह बढाउने लक्ष्यका साथ नागमती ड्याम पनि निर्माण हुने भएको छ । चालु आर्थिक वर्षभित्र निर्माण शुरु  हुने तयारी भइरहेको ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइ मन्त्रालयले जानकारी दिएको छ । मन्त्रालयका अनुसार  २५ अर्बको लागत लाग्ने अनुमान गरिएको यस परियोजनाको वातावरणीय प्रभाव मूल्याकङ्नका लागि वन तथा वातावरण मन्त्रालय पुगेको छ । उक्त ड्याम निर्माण पूरा भएमा सुक्खा यामको नौ महिनामै बागमती नदीमा वर्षा याममा जस्तै पानी बग्नेछ । 

रासस